Mekke’de ziyaret edilecek kutsal yerler nerelerdir? Mekke-i Mükerreme’de başlıca ziyaret yerleri.
Mekke ve çevresinde bulunan, ziyaret sırasında mescit olan yerde kılınacak tehıyyetü’l-mescit namazı, Resûlullah ve seçkin ashabını anma ve onların Allah yolunda yaptıkları mücadelelerden ibret alma sebebiyle, ziyaretçiye ecir kazandıracak yerleri aşağıdaki maddeler altında toplayabiliriz.
MEKKE’DE ZİYARET EDİLECEK KUTSAL YERLER
1. Mescid-i Haram
Kâbe’yi çepeçevre kuşatan, etrafı kubbeli, ortası açık büyük mescit olup, bu alana Harem-i Şerîf, Mescid-i Şerîf, Beyt-i Haram veya Kutsal Mescit de denir. Yeryüzünde ilk inşa edilen mescit ve müslümanların kıblesidir. Mescidin ortasındaki üstü açık kısımda Kâbe, zemzem kuyusu ve Makam-ı İbrahim’le, tavafın yapıldığı alan bulunur. Bu kutsal alanın bütününe “haram” denilmesi, o alana saygı ve tazim göstermek gerektiği içindir. Bu yüzden orada kan dökmek, ağaç kesmek ve avlanmak haram kılınmıştır. Bu saygınlık için Kur’an’da şöyle buyurulur: “Ey iman edenler! ..Rablerinin lütuf ve rızasını arzu ederek Beyt-i Haram’a doğru gelenlere saygısızlık etmeyin.” [1] “Allah Kâbe’yi, o Beyt-i Haram’ı insanlar için dirlik düzenlik nedeni kıldı..”[2] Buna göre, Mescid-i Haram’a saygı yanında, oraya ziyaret için gelenlere de saygı gösterilmesi istenmektedir. Diğer yandan saldırı olmadıkça Mescid-i Haram çevresinde savaş yapılması yasaklanmıştır. “Mescid-i Haram’ın yanında onlar, sizinle savaşmadıkça siz de onlarla savaşmayın. Eğer orada sizinle savaşırlarsa onları öldürün. İşte küfür ehlinin cezası budur.” [3]
Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Ancak şu üç mescit için her türlü yolculuk yapmaya değer. Mescid-i Haram, Rasûlullah’ın mescidi ve Mescid-i Aksâ.” [4] Bu üç mescitte kılınacak namazın fazileti hakkında da Allah’ın Rasûlü şöyle buyurmuştur: “Başka yerlerde kılınan namaza göre, Mescid-i Haram’da kılınan bir namaz yüz bin namaza, benim mescidimde kılınan bir namaz, bin namaza, Beyt-i Makdis’te (Mescid-i Aksa) kılınan bir namaz da, beş yüz namaza denktir.” [5] Câbir (r.a)’ten nakledilen hadis ise şöyledir: “Benim mescidimde kılınan bir namaz, Mescid-i Haram haric, başka mescitlerde kılınan bin namazdan daha faziletlidir. Mescid-i Haram’da kılınan bir namaz da diğer mescitlerde kılınan yüz bin namazdan daha faziletlidir.” [6]
Mescid-i Haram, önceleri Kâbe’nin çevresinde tavaf edenlere ayrılmış, etrafı evlerle çevrili, kumluk dar bir alandan ibaretti. Oraya evler arasındaki sokaklardan girilirdi. Hz. Ömer döneminde nüfusun artması, hacı sayısının büyük rakamlara ulaşması üzerine tavaf yeri dar gelmeye başlamıştı. Bunun üzerine Harem-i Şerîf’in çevresindeki bazı evler satın alınarak yıkıldı ve yerleri mescide eklendi. Harem-i Şerîf’in çevresine de bir adam boyuna yakın yükseklikte ihâta duvarı yapıldı.[7] Mescit, Emevîler, Abbasîler, Osmanlılar ve Suudlular zamanında çeşitli tamirler gördü, değiştirildi ve genişletildi.
Ebû Cafer Mansur’un oğlu Mehdî zamanında (M. 775-785) iki defa tamir yapıldı. Kâbe ile sa’y yeri arasındaki evlerin tamamı Harem-i Şerîf’e katıldı. Kâhire’den getirtilen beşyüz’e yakın direk, gereken yerlere dikilerek, üzerlerine kubbeler inşa edildi. Tavan ve revaklar ahşap olarak yapıldı.[8] Osmanlılar döneminde Sultan II. Selim’in emriyle 979/1571’de, Mısırlı Ahmed beyin nezaretinde sürdürülen beş yıllık inşaat sırasında, bu ahşap tavanlar yıkılarak, yerlerine mermer konuldu ve üzerlerine kubbeler yapıldı. Çeşitli Osmanlı sultanları döneminde tavaf mahalli genişletilirken, yenilenen 892 sütuna yeni sütunlar eklenmiştir. Yenilenen kemerler üzerine Türk üslûbunda beşyüz küçük kubbe ilâve edildi. Mevcut 19 kapı yenilendi. Suûdî yönetimi de günümüze kadar dört kez genişletme faaliyetinde bulundu. 1961’de Safa ile Merve arasındaki sa’y yolunun üzeri kapatılarak Harem-i Şerîf’e ait yapıya eklendi. Bu genişletmelerle Harem-i Şerîf’in üç yüz bin kişiyi alabilecek şekilde, 160.000 metre kareye çıkarılması hedeflenmişti.[9]
Beyt-i Ma’mûr: Bayındır, bakımlı, hacılarla ve Allah’ın varlığı ile şenlenmiş ev demektir. Kâ’be veya yedinci gök katında Kâbe’nin üstünde, her gün yetmiş bin meleğin namaz kılıp tavaf ettiği yüce gök mescidi olup, bir kez tavaf eden meleğe kıyamete kadar ikinci bir tavaf sırası gelmez. Kâbe’nin her yıl 600 bin kişi tarafından ziyaretle ma’mûr kılınacağı, bu sayı eksik kalırsa meleklerle tamamlanacağı nakledilmiştir.[10]
Tûr sûresinin ilk altı âyetinde Cenâb-ı Hakk’ın, üzerine yemin ettiği altı şeyden birisi de “Beyt-i Ma’mûr” (imar edilmiş, şenlenmiş ev) dir.[11]
Mirac hadisinde şöyle buyurulur: “Sonra bana Beyt-i Ma’mûr gösterildi. Orayı her gün 70 bin melek ziyaret eder.” [12] Mutasavvıflar Beyt-i Ma’mûr’u “mü’minin kalbi” olarak niteler ve bakımlı oluşunu da ma’rifet ve ihlâsla açıklarlar.[13] İbn Abbas tefsirinde, Beyt-i Ma’mûr, Âdem (a.s)’ın inşa ettiği, Nûh tufanından sonra, gökyüzünün altıncı katına kaldırılan bir mescit olarak tanımlanır.[14]
2. Ten’îm ve Mescidi
Mekke ile çevresinde, sınırları ilk olarak Cebrâil (a.s)’ın rehberliğinde Hz. İbrahim tarafından belirlenmiş ve Hz. Peygamber tarafından yenilenmiş olan saygın ve güvenli bölgeye “Harem bölgesi” denir. Bu bölgede oturanlara Mekkî (Mekkeli) denir. Bu bölgenin sınırları Kâbe’ye eşit uzaklıkta değildir. En yakını Mekke’ye 8 km. mesafede Medine yönünde “Ten’îm”; en uzak olanları ise Tâif yönünde “Ci’râne” ve Cidde yönünde Hudeybiye yakınlarındaki “Aşâir” dir. Diğerleri ise, Irak yolu üzerinde “Seniyyetü’l-Cebel”, Yemen yolu üzerinde “Edâtü libn” ve Arafat sınırında “Batn-ı Nemîre” dir. Harem bölgesi ile uzaktan Mekke’ye gelenlerin ihrama girme yerleri olan mîkatler arasında kalan alana “Hil bölgesi” denir.
Mekke’de veya genel olarak Harem bölgesinde oturanlar umre için Hıl bölgesine çıkarak, meselâ Ten’îm veya Arafat gibi Harem bölgesi dışındaki bir yerden ihrama girmeleri gerekir. Ancak umrede ihrâma girmek için Hıl’in en faziletli yeri Hanefî ve Hanbelîler’e göre “Ten’im”, sonra “Ci’râne”, sonra “Hudeybiye” dir. Nitekim Rasûlullah (s.a.s), Veda haccında Hz. Âişe’nin âdetli olması yüzünden eksik kalan umresini, kurban bayramından sonra, Ten’im’den ihrama girerek yapmasını bildirmiştir. Bu sırada Hz. Âişe’ye, kardeşi Abdurrahman eşlik etmiştir.[15] Ten’îm, Mekke merkezine 8 km. kadar uzaklıkta, Hıl bölgesinin Kâbe’ye en yakın bir yeri olup, Mekke yerlilerinin umre için ihrama girdikleri yerdir. Günümüzde gerek yerlilerin gerekse ilâve umre yapmak isteyen âfâkîlerin ihrama girmek için tercih ettikleri Ten’îm bölgesi, mescidi, duş alma yerleri, ticaret merkezleri ve kolay ulaşım imkânlarıyla hac ve umre yapanların önemli bir ziyaret yeri halini almıştır.
3. Akabe Bey’atlarının Yapıldığı Yer
Akabe, sözlükte “sarp yokuş, geçilmesi zor dağ yolu, tehlikeli geçit” anlamlarına gelir. Hz. Peygamber’in 621-622 M. yıllarında Medine’den ilk müslüman olanlarla görüştüğü yerin adıdır. Mekke’ye üç km. kadar uzaklıkta Mina ile Mekke arasında bir yerdir. Hz. Peygamber hac mevsiminde Mekke’ye gelenlere İslâm’ı tebliğ etmeye çalışıyordu. Peygamberliğin onbirinci yılında 6 Medineli müslüman oldu. Ertesi yıl, 1. Akabe beyatı denilen görüşmede bu sayı 12’ye çıktı. Bunlar Hz. Peygamber’e; kendisini her şart altında destekleyip itâat edeceklerine, ona hiçbir hayırlı işte karşı çıkmayacaklarına, Allah yolunda hiçbir kınayıcının kınamasından çekinmeyeceklerine, Allah’a ortak koşmayacaklarına, hırsızlık ve zina yapmayacaklarına, çocuklarını öldürmeyeceklerine, iftira etmeyeceklerine dair söz verdiler.[16] Medine’ye dönerken Mus’ab İbn Umeyr’i de İslâm’ı öğretmek üzere yanlarında götürdüler. Bir yıl içinde Evs ve Hazrec arasında İslâm yayıldı.
Allah’ın Elçisi, 622 M. yılında yine hac mevsiminde ikisi kadın 75 kişi ile Akabe’de gizlice buluştu. Medineliler onu, kendi şehirlerine çağırıyorlardı. Bu 2. Akabe bey’atı idi. Hz. Peygamber’le birlikte gelen amcası Abbas, Medinelilere; Hz. Muhammed aralarına katılırsa onu koruyup korumayacaklarını sordu. Aksi halde bu işe girmemelerini istedi. Medineliler antlaşmaya hazır olduklarını söyleyince, Allah’ın Rasûlü Kur’an-ı Kerîm’den bazı âyetler okuduktan sonra şöyle buyurdu: “Kadınlarınızı ve çocuklarınızı nasıl koruyorsanız, beni de öylece korumak üzere size elimi veriyorum.” Bey’at devam ederken, Abdullah İbn Revâha, “Ey Allah’ın Elçisi! Rabb’in ve kendin için şartların nedir” dedi.
Buyurdu ki: “Rabb’im için şartım; ona ibadet etmeniz ve ortak koşmamanızdır. Kendim için şartım; canlarınızı ve mallarınızı savunduğunuz gibi beni de savunmanızdır.” Yine sordular, “Böyle yaparsak bize ne var?” “Cennet.” Bunun üzerine: “Ne kârlı alış-veriş! Bundan ne döneriz, ne de dönülmesini isteriz” dediler. Aşağıdaki âyet bunlar hakkında inmiştir.
“Şüphesiz ki Allah, mü’minlerden canlarını ve mallarını Cennet karşılığında satın almıştır. Çünkü onlar Allah yolunda savaşırlar; öldürürler ve öldürülürler. Bu, Allah’ın Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’an’da verdiği gerçek bir sözdür. Allah’tan daha çok, sözünü yerine getiren kim vardır? O halde O’nunla yaptığınız bu alış-verişinizden ötürü sevinin ! Gerçekten bu en büyük başarıdır.” [17]
Bey’attan sonra Rasûlullah (s.a.s) Evs kabilesinden 3, Hazrec’ten 9 kişi olmak üzere 12 nakîb (birlik başkanı) seçti ve Es’ad İbn Zürâre’yi de nakîbü’n-nükebâ (nakîblerin başkanı) yaptı. Bunlardan her biri bir kabilenin reisi idiler. Böylece Medine site devletinin temeli atılmış oluyordu.
4. Hira-Nur Mağarası
Hz. Peygamber’e ilk vahyin geldiği mağara olup, Mekke’nin 5 km. kadar kuzeydoğusundaki Hira dağının üst kısmında bulunur. Hira “araştırma” anlamına gelir. Bu mağara dar ve uzun, doğal ve kapısı Kâbe’ye yöneliktir. İlk vahyin geldiği yer oluşu yüzünden buraya “Cebelü’n-Nur (Nur Dağı)” da denir. Hz. Muhammed özellikle 35 yaşlarından sonra Mekke’nin bir takım sıkıcı sosyal olaylarından kurtulmak ve Allah’ın yüceliğini tefekkür etmek üzere bu mağaraya çekilirdi. İşte bir Ramazan ayında böyle bir inziva sırasında kırk yaşlarında bulunduğu sırada kendisine, Cebrail (a.s) gelerek elçi ve peygamber seçildiğini bildirmiş, abdest almayı ve namaz kılmayı öğretmiş ve Alak sûresinin ilk beş âyetini vermiştir.[18]
Hz. Peygamber, peygamberliğinden sonra da kimi zaman Hira dağına gitmiştir. Meselâ bir keresinde ashâbından bir grupla Hira’nın zirvesine çıkmış, bu sırada dağ sarsılıp sallanmaya başlayınca şöyle buyurmuştur: “Sâkin ol, ey Hira! Şu anda senin üzerinde bulunanlar ya bir peygamber, ya bir sıddîk, ya da bir şehittir.” Ebû Hüreyre’nin rivayetinde, o gün Hira dağı gezisinde Nebî (s.a.s)’den başka Ebûbekir, Ömer, Osman, Alî, Talha İbn Zübeyr ve Sa’d İbn Ebî Vakkas (r.anhüm)’ün bulunduğu bildirilmiştir.[19]
Hira dağında susuzluk yüzünden ot ve ağaç yok gibidir. Sadece çok az miktarda dikenli çalılar görülür. Mağara bugün de mevcut olup, hac ve umre yapanların ziyaret ettiği yerlerdendir.
5. Sevr Mağarası
Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicreti sırasında, Hz. Ebûbekir ile birlikte müşriklerden gizlendikleri ve üç gün süreyle saklandıkları mağaradır. Sevr dağı, Mekke’nin güney tarafında ve 5 km. uzaklıktadır. Sevr birçok tepeden oluşan bir dağdır. Bu dağda pek çok irili ufaklı mağara vardır. Hz. Peygamber’in hicret sırasında sığındığı mağara diğerlerinden farklıdır. Şöyle ki, bu mağara gizlenmeye elverişli olup, kayadan yontularak yapılmış bir mağarayı andırır. Ön ve arkasında delikleri vardır. Bunlar mağaranın alt kısmındadır. Bu yüzden mağaraya eğilerek veya sürünerek girilebilir. Mağaranın içinde olanlar, dışarıda dolaşanın ayaklarını görebilir, fakat dışarıda olanlar içeridekileri göremez.
Hz. Peygamber 610 M. yılında Mekke’de baskıların artması ve Akabe bey’atlarında Medineli müslümanların daveti üzerine hicret emri vermiş ve müslümanlar gruplar halinde hicret etmeye başlamıştı. Bu durumu ilerisi için riskli gören Kureyş ileri gelenleri bunu önlemek için kanlı bir plân hazırlamışlardı. Kur’an’da bildirildiğine göre, Hz. Muhammed ya tutuklanacak, ya sürgün edilecek, ya da öldürülecekti.[20] Onlar üçüncü şıkta karar kılarak, kabilelerden birleşik bir çeteye ölüm emrini verdiler. İşte bunu Cebrail (a.s) vasıtasıyla haber alan Allah’ın Rasûlü, öldürüleceği gece kendi yatağında Hz. Ali’yi bırakmış, eline aldığı bir avuç toprağı saçarak ve Yâsin sûresini okuyarak evden çıkmıştı. Düşman onun çıkışını görmemişti. Çünkü okuduğu sûrenin bir âyetinde şöyle buyruluyordu: “Biz onların önlerine ve arkalarına sed çekmişizdir. Gözlerini perdelediğimizden artık görmezler.” [21]
Aynı gece, Hz. Ebûbekir’le birlikte yola çıktı ve izleneceğini bildiği için de Medine’ye ters yönde bulunan Sevr mağarasına sığındı. Üstelik bu dağın hemen eteğinde Âmir İbn Füheyre’nin koyunlarını otlattığı bir otlak vardı. Âmir (r.a) geceleri süt ve yiyecek getiriyordu.
Mağaraya ilk olarak girip temizlik yapan Hz. Ebûbekir, yılan vb. zararlıların çıkmaması için üzerindeki örtüyü yırtarak delikleri kapatmış ve Hz. Peygamber’i çağırmıştı. Ancak son deliğe bez yetmediği için, onu da çıplak ayağı ile kapatınca bu delikten gelen bir yılan Hz. Ebûbekir’in topuğunu ısırmıştı. Yorgun olan Allah Elçisi, dostunun dizine başını dayayarak uyuyakalınca, acıdan dökülen gözyaşları Rasûlullah’ı uyandırdı. Allah Elçisi durumu öğrenince, kendi tükrüğünü ilaç olarak ısırılan yere sürdü. Bir süre sonra ayağı tamamen iyileşti.[22]
Yine mağaranın giriş kısmına bir örümcek ağ örmüş ayrıca iki güvercin de hemen yanıbaşında bir çalı üzerinde yuva yapmıştı. Hz. Peygamber ve Ebûbekir’i izleyen Mekke’li müşrikler mağaraya ulaşmadan önce bu kuşlar bir de yumurtlamışlardı.[23]
Bir ara yakalanma korkusu ile endişelenen Hz. Ebûbekir’e, Allah’ın Elçisi şöyle buyurdu: “Ey Ebûbekir! İki kişinin üçüncüsü Allah olunca sen ne olacağını sanıyorsun?” Mağaradaki bu durum Kur’an-ı Kerîm’de açıklandı.[24] Mağarada kalınan üç gün süreyle şehirde olan bitenle ilgili haberleşmeyi, geceleri Ebûbekir’in oğlu Abdullah sağlıyordu. Dördüncü günün sabahı Âmir ile, kılavuzluk için kiralanan Abdullah İbn Ureykıt, beraberlerinde iki deve ile mağaraya geldiler. Böylece dört kişiden oluşan küçük kervan Medine’ye hicret yolculuğuna başladı.
Dipnotlar:
[1] Mâide, 5/2. bk. Bakara, 2/217. [2] Mâide, 5/97. [3] Bakara, 2/191. [4] Buhârî, Salât fî Mescid-i Mekke, 1. 6, Sayd, 26, Savm, 67; Müslim, Hac, 415, 511; Tirmizî, Salât, 126, H. No: 326; Nesâî, Mesâcid, 10; İbn Mâce, İkâme, 196. [5] Askalânî, Bülûgu’l-Merâm, II, 574. [6] İbn Mâce, İkâme, 195, H. No: 1406. Heysemî, Mecmau’z-Zevâid’de bu hadis için “sahîh ve ricâli sikadır” demiştir. [7] Belâzurî, Fütûhu’l-Buldân, Kâhire 1901, s. 53. [8] Belâzurî, age, s. 53. [9] İsmail Yiğit, “Harem-i Şerîf” mad. Şamil İslâm Ansik. [10] İbn Kesir Muhtasarı, III, 388, 389; Elmalılı, İst. 1936, VI, 4551. [11] bk. Tûr, 52/4. [12] Buhârî, Bed’ü’l- Halk, 6. [13] bk. Beyzâvî, IV, 467; Bursevî, Rûhu’l-Beyân, IV, 123; Elmalılı, VI, 4551. [14] Fîrûzâbâdî, İbn Abbas Tefsiri, Mısır 1316, s. 329. [15] Buhârî, Cihâd, 125, Umre, 6; Müslim, Hac, 135, 136; A. İbn Hanbel, III, 309, 394; Tirmizî, Hac, 91. [16] İbn Hışam, Sîre, II, 70.; İbn Sa’d, Tabakât, I, 217 vd; Ahmet Ağırakça, “Akabe Bey’atları”, Şamil İslâm Ansiklopedisi. [17] Tevbe, 9/111. [18] bk. Alak, 96/1-5. [19] Müslim, Fezâilü’s-Sahâbe, 50. [20] bk. Enfâl, 8/30. [21] Yâsin, 36/9. [22] M. Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 174-175. [23] İbn Sa’d, Tabakât, Beyrut,ty., I, 228 vd. [24] bk. Tevbe, 9/40.
Kaynak: Prof. Dr. Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslam İlmihali, Erkam Yayınları
